تاریخ قاجاریان، از نقشه ایران در زمان قاجار تا فساد شاهان

تاریخ قاجاریه روایتی آمیخته از فرسایش قدرت و فراگیری فساد است. ریشه قاجار به طایفه ای ترکمن از ناحیه استرآباد گرگان می رسید که تبار خود را به چنگیزخان نسبت می دادند. آنان یکی از هفت دسته قزلباش بودند که در خدمت دولت صفوی قرار داشتند و از همان زمان پایشان به بازی قدرت در ایران باز شد.

این سلسله حدود 131 سال بر ایران فرمان راند؛ روزگاری که کشور دستخوش دگرگونی های چشمگیر بود. اعزام نخستین گروه های دانشجو به اروپا در علوم فنی و پزشکی، آشنایی گسترده تر ایرانیان با غرب، تاسیس کارخانه های اولیه، راه افتادن چاپخانه و تلگراف و تلفن و چراغ برق، آغاز شهرسازی و راه سازی نوین، کشیدن خط آهن و ایجاد تالارهای نمایش از رخدادهای مهم این عهد بود.

با وجود این نشانه های ورود به جهان جدید، درباریان و پادشاهان قاجار در اتلاف منابع و فساد کم نظیر بودند؛ تا جایی که وزیر درستکاری چون قائم مقام فراهانی تاب نیاورد و به قتل رسید. بی مسئولیتی و خوشگذرانی دربار، رنج عمومی آفرید و فقر و بیماری و مرگ به همدم هرروز مردم بدل شد.

جغرافیای ایران در عصر قاجار

ایران پیش از برآمدن قاجار

حال و روز ایران در آستانه قدرت گیری قاجاریه

قاجارها پس از سالهای آشوب، جنگ، قحطی و کاهش جمعیت ناشی از بیماری های واگیر به قدرت رسیدند. نزاعهای مذهبی شیعه و سنی همچنان زنده بود و ایران یکپارچگی سیاسی نداشت. تهدیدهای عثمانی، ازبک و ترکمن بر مرزها سنگینی می کرد و دو قدرت بزرگ از شمال و جنوب یعنی روسیه و بریتانیا تمامیت ارضی ایران را نشانه گرفته بودند.

فرانسه و بریتانیا در رقابت برای تسلط بر هند بودند. پاریس با وعده کمک نظامی و بازپس گیری گرجستان، ایران را به یورش به هند ترغیب کرد و لندن برای مهار رقیب، وعده تجهیز ارتش ایران علیه روسها را داد.

اما با پیمان دوستی فرانسه و روسیه، تکیه بر پاریس بی معنا شد و دولت بریتانیا نیز عملا سودی به ایران نرساند.

کشور نیازمند مدیرانی آشنا با مناسبات جهانی و قواعد بین الملل بود، اما یا چنین نیروهایی به کار گرفته نمی شدند یا نمایندگان ایران در خارج وابسته و بیگانه گرا بودند. این گروه با سوءاستفاده از بی خبری و خوشگذرانی شاهان، راه را برای تاراج بیگانگان هموار کردند. نتیجه، تاریخ قاجاریه ای شد که جای جای آن از رد پای استعمار و غارت سرمایه های ملی پر است.

در همان سالها انقلاب صنعتی و انقلاب فرانسه زیست اروپاییان را دگرگون می کرد و شتاب می گرفت، حال آنکه ایران در چنبره استبداد و تعصب مذهبی گرفتار بود. حکومت قاجار مانع حضور موثر روشنفکران در اداره کشور می شد و هر امر ناآشنا را پس می زد؛ هرجا بوی فاصله گرفتن از سنتهای موروثی می آمد، مخالفت شکل می گرفت.

فهرست پادشاهان قاجار به ترتیب زمان

ایل قاجار از تیره های ترکمن قزلباش بود که در روزگار صفویه از آناتولی و شام راهی ایران شد. شاه اسماعیل صفوی در استقرار دولت نوپایش از نیروی نظامی آنان بهره گرفت. چهره هایی چون فتحعلی خان قاجار و پسرش محمدحسن خان از سرداران تاثیرگذار صفوی بودند.

پس از مرگ نادرشاه، محمدحسن خان با اتکا به پشتوانه ایل قاجار بر بخشهای شمالی ایران چیرگی یافت و به نبرد با سپاه کریم خان زند رفت. در جنگی با علی خان، سردار زند، کشته شد و پسرش آغا محمدخان را نیز اخته کردند.

کریم خان که از مرگ محمدحسن خان متاثر بود، آغا محمدخان را به دربار آورد و با او نیک رفتاری کرد. آغا محمدخان کینه در دل پنهان نمود و با تملق، پله های قدرت را در دربار زند بالا رفت و زمینه را برای برکشیدن خود و آغاز فرمانروایی قاجار آماده کرد. در ادامه مروری موجز بر شاهان این دودمان می آید:

آغا محمدخان قاجار؛ آغازگر دودمان

پس از درگذشت کریم خان، آغا محمدخان سر به شورش برداشت. لطفعلی خان با دلاوری ایستاد اما به خیانت حاج ابراهیم کلانتر شکست خورد.

پس از پیروزی، آغا محمدخان به تلافی پشتیبانی مردم کرمان از لطفعلی خان، جمعی را کور کرد و زنان را میان سپاهیان تقسیم نمود. تجربه اخته شدن و رنجهای گذشته از او حاکمی کینه جو و سختگیر ساخت که تا نیل به هدف از پای نمی نشست. او پایتخت را تهران برگزید.

همچون نادرشاه، در آغاز به عقب راندن ازبکها و گرجی ها پرداخت اما تدبیر لازم در کار نبود. سرانجام خشونت خودش دامنگیرش شد و خدمتکارانش او را کشتند.

فتحعلی شاه قاجار

با بی فرزندی آغا محمدخان، برادرزاده اش فتحعلی خان به تخت نشست و دومین شاه قاجار شد. او توانست رقبای تاج و تخت را کنار بزند؛ صدراعظمش حاج ابراهیم خان کلانتر در این راه بسیار اثرگذار بود. اما پس از تثبیت قدرت، به یکباره گروهی از مخالفان، از جمله همان صدراعظم، را دستگیر و مجازات کرد؛ چون او را خطری برای سلطنت می دید.

آنگاه که خیال شاه آسوده شد، پسرانش را به حکومت مناطق گوناگون گماشت و باقی عمر را در حرمسرا و مجالس شعر و مداحی گذراند. در عهد او دو قرارداد تحقیرآمیز گلستان و ترکمانچای امضا شد.

به موجب این پیمانها بخشهای بزرگی از ایران برای همیشه به روسیه واگذار گردید. فتحعلی شاه پس از 37 سال سلطنت در 62 سالگی درگذشت.

محمد شاه قاجار

پس از مرگ فتحعلی شاه، پسرش محمدمیرزا با پشتیبانی روس و انگلیس بر تخت نشست و رقیبان را کنار زد. صدراعظمش میرزا ابوالقاسم اصلاحات اداری را آغاز کرد و نفوذ شاه و اطرافیان در قانونگذاری را محدود ساخت.

اما دربار که از بیرون نیز تقویت می شد، شاه را نسبت به صدراعظم بدبین کرد. نهایتا او را بازداشت و در زندان خفه کردند؛ رخدادی که در تاریخ قاجار تکراری است.

حاج میرزا آقاسی که در برکناری صدراعظم نقش داشت، به وزارت رسید. محمدشاه پس از دو سال فهمید او کارآمد نیست، اما چون استاد معنوی اش بود، کنار گذاشتن او را به تاخیر انداخت.

یورش محمدشاه به هرات با واکنش تند بریتانیا روبه رو شد و آنان جزیره خارک را اشغال کردند. سپس با میانجیگری روسیه و بریتانیا، معاهده ای میان ایران و عثمانی بسته شد که بر پایه آن ساحل غربی اروندرود به ایران تعلق گرفت و کشتیهای ایرانی حق کشتیرانی در نیمه شرقی را یافتند.

ناصرالدین شاه

مرزهای ایران در عهد ناصرالدین شاه

با مرگ محمدشاه، پسر هفده ساله اش ناصرالدین جانشین شد و نزدیک به نیم قرن سلطنت کرد؛ پادشاهی که با سفرهای اروپایی و حرمسرای پرشمار شناخته می شود. میرزا تقی خان فراهانی که بعدها امیرکبیر نام گرفت، در به سلطنت رسیدن او نقش مهمی داشت و صدراعظم شد. او به اصلاح ساختار فاسد دولت پرداخت.

امیرکبیر ارتش را سامان داد، پوشش واحد نظامی برقرار کرد، هزینه های اضافی را برید، مقرریهای نامعقول را تعدیل کرد و روزنامه دولتی وقایع اتفاقیه را منتشر ساخت. او را باید پیشگام نوسازی ایران دانست.

مدرسه دارالفنون را برای آموزش علوم نظامی، مهندسی و پزشکی بنیان گذاشت و معلمان اروپایی را به کار گرفت. اما پیش از افتتاح رسمی، بدگویی ها محبوبیتش را تهدیدی برای سلطنت جلوه داد. در نهایت تبعید به کاشان و قتل، کار او را ساخت. مرگ امیرکبیر لکه ای سیاه بر کارنامه قاجار است.

پس از او، میرزا آقاخان نوری با حمایت انگلیس به وزارت رسید؛ تابعیت بریتانیایی داشت و همزمان با خوشگذرانی شاه، خیانت به کشور پیش می برد. سپس اعتمادالدوله آمد و اصلاحات امیرکبیر را متوقف کرد. تنها صدراعظمی که راه امیرکبیر را دنبال کرد میرزا حسین خان سپهسالار بود؛ او نیز عاقبتی تلخ یافت. تشویق سفرهای خارجی شاه برای آگاهی از ضرورت اصلاحات، جز اتلاف بودجه و وهن برای ایران ثمری نداشت.

به سبب اسراف شاه، امتیازات فراوان تجاری، نظامی و بانکی به روس و انگلیس واگذار شد تا آنکه میرزا رضا کرمانی ناصرالدین شاه را نزدیک حرم شاه عبدالعظیم ترور کرد.

مظفرالدین شاه

پس از ترور ناصرالدین شاه، پسر چهارمش مظفرالدین از تبریز رهسپار تهران شد و سلطنت را به دست گرفت. او نیز مانند پدر شیفته خوشگذرانی بود و کفایت اداره کشور را نداشت.

برای نخستین سفر اروپایی از روسیه وام گرفت و در برابر آن، درآمد گمرکات کشور به جز کرمان و بنادر خلیج فارس را به بانک استقراضی روس واگذار کرد. این وامگیری بارها تکرار شد و جز فقر و ننگ نصیب ملت نکرد. امتیاز حفاری و بهره برداری نفت نیز در همین دوره به دارسی واگذار شد.

درباریان تحت نفوذ یا جیره خوار روس و انگلیس بودند و بر مردم ستم می راندند. بی توجهی شاه نسبت به اوضاع نابسامان، شعله اعتراضها را بالا برد.

عالمان دینی به امین السلطنه صدراعظم اعتراض کردند؛ نتیجه کنار رفتن او و وعده تاسیس عدالتخانه بود.

جنبش مشروطه در ایران

تنها راه مهار فساد و مداخله بیگانگان این بود که شاه در برابر قانون مکتوب پاسخگو شود. این ایده در سال 1905 میلادی به جنبشی فراگیر تبدیل شد که آن را انقلاب مشروطه می نامیم؛ گامی بلند در تاریخ قاجار.

پس از نزدیک یک سال اعتصاب و تظاهرات، مظفرالدین شاه ناگزیر با خواست مردم موافقت کرد: تشکیل مجلسی منتخب برای تدوین قانون اساسی، محدود کردن قدرت سلطنت و برپایی نظام پارلمانی.

اندکی بعد از امضای فرمان مشروطه، مظفرالدین شاه درگذشت و محمدعلی شاه به جای او نشست.

محمدعلی شاه

ششمین فرمانروای قاجار بود. در دوران او مجلس مشروطه پا گرفت، اما چون قدرت شاه را محدود می کرد، با آن سر سازگاری نداشت و سرانجام به دستورش لیاخوف روس مجلس را به توپ بست. گروهی از آزادیخواهان و نمایندگان، مانند جهانگیرخان صوراسرافیل، بازداشت و در باغ شاه اعدام شدند.

محمدعلی شاه دست روسها را در کشور باز گذاشت تا در تبریز به جان و مال مشروطه خواهان بتازند و فجایعی رقم زنند. احمد کسروی در تاریخ هجده ساله آذربایجان شرح این جنایات را به تفصیل آورده است.

سال پایانی سلطنتش به سبب شدت کشتار و سرکوب، به استبداد صغیر مشهور شد. اما آزادیخواهان کوتاه نیامدند؛ با دلاوری ستارخان و باقرخان، شاه به سفارت روس پناه برد و از ایران بیرون رفت. پس از او، احمدشاه 12 ساله به سلطنت رسید.

فرجام کار قاجاریه

مجلس دوباره برپا شد، اما نتوانست نفوذ بیگانگان را برچیند. با جلوس احمدشاه نوجوان، جنگ جهانی اول آغاز شد. ایران بی طرفی اعلام کرد اما عثمانی از غرب، روس از شمال و انگلیس از جنوب وارد کشور شدند. روستاها ویران و هزاران غیرنظامی کشته شدند و قحطی دامنگیر شد.

پس از انقلاب بلشویکی، بریتانیا بیم آن داشت که این ایدئولوژی به ایران و هند سرایت کند و منافعش، از جمله امتیاز 60 ساله نفت ایران، به خطر افتد. نفت در 1908 در جنوب غرب ایران کشف شد و از 1911 صادر گردید؛ انگلیسی ها 51 درصد سهام شرکت نفت ایران و انگلیس را داشتند و سودهای کلان می بردند. در چنین شرایطی لندن دولتی مقتدر در تهران می خواست و احمدشاه آن اقتدار را نداشت.

انگلیس رضاخان، فرمانده ای از قوای قزاق مازندران، را برکشید. در دوره تعطیلی مجلس و در فضای خفقان مطبوعات، زمینه کودتا فراهم شد. چهار سال پیاپی به او یاری رساندند تا شورشها را بخواباند و نظم برقرار کند.

بدین سان دوران قاجار به پایان رسید و با روی کار آمدن پهلوی، تاریخ ایران وارد فصلی تازه شد.

قاجاریه و رشته قراردادهای ننگین

در سراسر عصر قاجار، پیمانهای شرم آور با قدرتهای خارجی بسته شد. کوششهای وطن دوستان نیز نتوانست مانع این روند شود. در زمان فتحعلی شاه، عباس میرزا مدافع مرزها در برابر روسها بود و ده سال جنگید اما پیروزی پایدار به دست نیامد.

ایران ناگزیر عهدنامه گلستان را پذیرفت و سرزمینهای شمال ارس، از جمله گرجستان و قفقاز، را به روسیه واگذاشت و از داشتن ناو جنگی در دریای کاسپین محروم شد. میانجیگری بریتانیا در این صلح به سود روسها بود چون نیاز به تقویت روابط با آنان داشت.

مخالفان درباری، نخبگان و روحانیان اعتراض کردند و ایده از سرگیری جنگ قوت گرفت. اما اختلاف شاهزادگان و تشتت فرماندهان ارتش را فرسوده کرد و تبریز نیز به دست روسها افتاد. این بار عهدنامه ترکمانچای بر ایران تحمیل شد؛ پرداخت غرامت سنگین برای نقض گلستان و جبران خسارات جنگ. این تحقیر پایانی بر امتیازدهی نبود.

از گلستان و ترکمانچای تا معاهده آخال، امتیاز رژی و تالبوت و امتیاز نفت دارسی، و بسیاری توافقهای پنهان، دارایی و خاک ایران به بهایی ناچیز به بیگانگان واگذار شد. در همان سالها عارف قزوینی تصنیف از خون جوانان وطن لاله دمیده را سرود؛ ناله ای بر مرگ دلیران این سرزمین.

ناکارآمدی شاهان قاجار

قاجارها وارث اقتصادی بودند که بر کشاورزی سنتی، دامداری و زمین داری استوار بود و درک روشنی از نیاز کشور به فناوریهای نو نداشتند.

ایران در این دوره دو قحطی بزرگ را تجربه کرد: نخست در سالهای 1249 و 1250 خورشیدی که جانهای بسیاری ستانده شد و حدود یک دهم جمعیت از گرسنگی از دست رفت؛ و دوم در سالهای 1296 تا 1298 خورشیدی که گزارشها از کاهش 25 تا 40 درصدی جمعیت به دلیل گرسنگی و بیماری حکایت دارد.

ترکیب سوءمدیریت و بحرانهای پیاپی، جامعه را هرچه بیشتر در فقر فرو برد. همزمان دولتهای غربی، به ویژه روس و انگلیس، از ناتوانی حاکمان برای منافع خود بهره های بسیار بردند. عصر قاجار عملا به دوره امتیازدهی به بیگانگان بدل شد؛ صدها قرارداد زیانبار و غرامتهای سنگین بر دوش کشور نشست.

در کنار این خسارتها، جدایی بخشهایی از خاک ایران در پی دو جنگ با روسیه هرگز جبران نشد. همچنین با وجود اعلام بی طرفی در جنگ جهانی اول، تجاوز روس و انگلیس تمامیت ارضی ایران را نقض کرد و آوار مصیبت بر مردم ریخت.

پرسش های رایج درباره دوره قاجار

اگر جواب پرسش خود را اینجا نیافتید، در بخش دیدگاهها کامنت بگذارید تا پاسخ دهیم.