از مکتب‌خانه تا مدرسه شوکتیه بیرجند؛ چهارمین مدرسه نوین ایران

هر جا سخن از دگرگونی نظام آموزشی ایران به میان می‌آید، نام مدرسه شوکتیه بیرجند به‌عنوان یکی از نخستین نشانه‌های این تحول در ذهن نقش می‌بندد. این ساختمان در اواخر دوره قاجار بنا شد و پس از دارالفنون تهران، رشدیه تبریز و محتشمیه کرمانشاه، چهارمین مرکز آموزشی بود که بر پایه شیوه‌های مدرسه‌ای نوین شکل گرفت.

مدرسه شوکتیه بیرجند نه‌فقط روایت‌گر عبور ایران از مکتب‌خانه‌های سنتی به مدارس جدید است، بلکه امروز هم در میان فهرست دیدنی‌های تاریخی بیرجند، همچون نقطه‌ای برجسته دیده می‌شود؛ یادگاری زنده از زمانی که آموزش در ایران، از قالب‌های قدیمی بیرون آمد و صورتی تازه به خود گرفت.

مدرسه شوکتیه بیرجند از نخستین مکان‌هایی بود که در خراسان جنوبی به آموزش به سبک جدید روی آورد و در عمل، نماد حرکت جامعه سنتی این ناحیه به سمت فراگیری دانش علمی شد.

-عبدالحسین زرین کوب

موقعیت و نشانی مدرسه شوکتیه بیرجند

مدرسه شوکتیه بیرجند در استان خراسان جنوبی و در دل بافت تاریخی شهر بیرجند قرار گرفته است. این بنای ارزشمند در محدوده خیابان منتظری (خاکی) و در کوچه پست قدیم واقع شده و به‌راحتی از طریق بافت قدیمی شهر قابل دسترسی است.

سیر شکل‌گیری و تأسیس مدرسه شوکتیه بیرجند

آغاز داستان به سال ۱۲۶۹ خورشیدی برمی‌گردد؛ زمانی که امیر اسماعیل‌خان شوکت‌الملک، حاکم بیرجند، دستور ساخت حسینیه‌ای باشکوه و آبرومند را صادر کرد. بنایی که بعدها به نام حسینیه شوکتیه شناخته شد، در مدت چهار سال ساخته شد و سال‌ها به‌عنوان محل برگزاری مراسم مذهبی و آیین‌های سنتی مورد استفاده مردم قرار گرفت.

دگرگونی حسینیه شوکتیه به مدرسه در عصر مشروطه

پس از درگذشت امیر اسماعیل‌خان و تعیین یک‌سوم اموال او برای امور عام‌المنفعه، برادرش محمدابراهیم‌خان به‌عنوان متولی موقوفات معرفی شد. او پس از سفر به تهران و آشنایی نزدیک با اصلاحات امیرکبیر و تأسیس دارالفنون، تحت تأثیر این جریان نو قرار گرفت و تصمیم گرفت حسینیه شوکتیه را به مدرسه‌ای به سبک جدید تبدیل کند. این تصمیم سرانجام در سال ۱۲۸۶ خورشیدی عملی شد و مدرسه شوکتیه به‌عنوان چهارمین مدرسه نوین ایران (پس از دارالفنون، رشدیه تبریز و محتشمیه کرمانشاه) آغاز به کار کرد.

رشد مدارس نوین در خراسان جنوبی

موفقیت مدرسه شوکتیه زمینه را برای راه‌اندازی مراکز آموزشی دیگر فراهم کرد؛ به‌دنبال آن، دبیرستان شوکتیه، مدارس دشت بیاض نهبندان، سربیشه، خوسف و همچنین دبستان دخترانه شوکتی تأسیس شدند. این روند آغاز فصل تازه‌ای در گسترش آموزش به شیوه نوین در خراسان جنوبی بود.

محمدابراهیم‌خان برای پشتیبانی از دانش‌آموزان کم‌برخوردار، کمک‌های مالی و غیرنقدی در نظر گرفت و برخی از علمای برجسته مانند شیخ هادی هادوی با ثبت‌نام فرزندان خود در این مدرسه، نگاه مردم نسبت به آموزش مدرن را دگرگون کردند و اعتماد عمومی را افزایش دادند.

به‌تدریج مقاطع بالاتر از جمله دبیرستان شوکتیه نیز به این مجموعه پیوست. در سال ۱۳۰۱ خورشیدی، مدرسه نسوان در امارت قلعه آغاز به کار کرد و با پذیرش دختران، گامی مهم در توسعه آموزش نوین برای بانوان بیرجند برداشته شد. سرانجام در سال ۱۳۰۳ خورشیدی، دبیرستان پسرانه شوکتی از دبستان جدا شد و انسجام تازه‌ای در ساختار آموزشی منطقه شکل گرفت.

جالب است بدانید در سال ۱۳۸۶ فیلم سینمایی «آتش سبز» به کارگردانی محمدرضا اصلانی در همین مدرسه فیلم‌برداری شد؛ اتفاقی که نشان از جایگاه فرهنگی و هنری ویژه این بنا دارد.

نقش مدرسه شوکتیه بیرجند در روند آموزش نوین ایران

مدرسه شوکتیه با الگوگیری از ساختار و برنامه‌ریزی دارالفنون، به محلی برای تربیت نسل تازه‌ای از دانش‌آموختگان تبدیل شد و جهت‌گیری علمی و فرهنگی خراسان جنوبی را دگرگون کرد. ابعاد این تحول را می‌توان در چند محور خلاصه کرد:

بررسی تفاوت مکتب‌خانه‌های قدیم و مدارس امروزی

در مکتب‌خانه‌ها معمولاً یک ملا (معلم مذهبی) به آموزش قرآن، احادیث و متون دینی می‌پرداخت؛ اما در مدارس نوین، چندین معلم دروس گوناگون مانند علوم، ریاضی، هنر، ورزش و زبان‌های خارجی را تدریس می‌کردند.

با این حال، مهم‌ترین تفاوت میان مکتب‌خانه و مدرسه‌های امروزی در نحوه سازمان‌دهی آموزش است. مدارس جدید با برنامه‌ریزی مشخص، اهداف آموزشی روشن و محتوای متنوع (از علوم عمومی گرفته تا زبان‌های خارجی و هنر)، به جای تکیه صرف بر حفظ مطالب، بر فهم عمیق و کاربست آموخته‌ها تأکید می‌کنند. تأسیس مدرسه شوکتیه بیرجند نشان داد که با الهام از الگوی دارالفنون می‌توان نظام آموزش منظم، طبق برنامه و مرحله‌به‌مرحله را جایگزین روش‌های سنتی کرد و سطح یادگیری را به‌طور چشمگیری بالا برد. به این ترتیب، آموزش از رویکرد صرفاً حفظ‌محور به سمت رویکرد تحلیلی و کاربردی حرکت کرد.

پشتیبانی علما و همراهی مردم با مدرسه

در نخستین سال‌های تأسیس، بخشی از مردم نسبت به مدارس نوین بدگمان بودند؛ اما همراهی شخصیت‌هایی چون شیخ هادی هادوی که فرزند خود را در شوکتیه ثبت‌نام کرد، نگاه عمومی را تغییر داد. این اقدام، نوعی تأیید ضمنی از سوی علما بود و باعث شد خانواده‌های بیشتری به این مدرسه اعتماد کرده و به ثبت‌نام فرزندانشان روی بیاورند؛ در نتیجه شمار دانش‌آموزان به‌تدریج افزایش یافت.

مدارس هم‌خانواده و وابسته به مجموعه شوکتیه

با توسعه فعالیت‌های آموزشی، مجموعه شوکتیه تنها یک مدرسه باقی نماند. به مرور، دبیرستان شوکتیه، مدارس مناطق دشت بیاض، نهبندان، سربیشه و خوسف و همچنین دبستان دخترانه شوکتی راه‌اندازی شدند. این شبکه آموزشی به‌عنوان نخستین مجموعه منسجم آموزش نوین در خراسان جنوبی شناخته می‌شود و تأثیر عمیقی بر روند تحصیل و گسترش سواد در منطقه برجای گذاشت.

معماری مدرسه شوکتیه بیرجند؛ جلوه‌ای از ساخت‌وساز کویری

مدرسه شوکتیه نمونه‌ای شاخص از معماری مناطق کویری ایران به شمار می‌آید؛ سبکی که با ایجاد تعادل دمایی در فضا، نیاز به وسایل گرمایشی و سرمایشی را کاهش می‌دهد. حیاط مرکزی، ایوان بلند و تزئینات ظریف گچی، این بنا را به یادگاری ارزشمند از دوره قاجار تبدیل کرده است.

حیاط مرکزی و حوض هشت‌گوش مدرسه

قلب این مجموعه، حیاط مرکزی آن است که حجره‌ها و فضاهای اصلی ساختمان گرداگردش شکل گرفته‌اند. کف حیاط با آجر مفروش شده و در میان آن، حوضی هشت‌ضلعی دیده می‌شود. این حوض علاوه بر ایجاد جلوه‌ای چشم‌نواز، به تعدیل هوا و افزایش رطوبت در اقلیم خشک کویری کمک می‌کرد. سکوی سنگی پیرامون حوض، محلی برای نشستن، گفتگو و گردهمایی شاگردان و معلمان بود. چنین طراحی‌ای باعث می‌شد در تابستان جریان نسیم خنک در حیاط برقرار بماند و در زمستان نیز گرمای آفتاب بهتر در فضا حفظ شود.

ایوان مرتفع و گنبدخانه کلاه‌فرنگی بنا

نمای اصلی مدرسه با ایوانی بلند و تک‌ستون شناخته می‌شود. این ایوان علاوه بر شکوه بصری، سایه‌ساری گسترده فراهم می‌کرد که در روزهای گرم سال، جایگاه محبوب دانش‌آموزان برای استراحت و گفت‌وگو بود. در پشت ایوان، گنبدخانه‌ای با عمارت کلاه‌فرنگی قرار دارد که رسمی‌بندی‌ها و تزئینات آن، نمونه‌ای زیبا از هنر معماری ایرانی در دوره قاجار به شمار می‌آید.

تزئینات گچی، مقرنس‌کاری و رسمی‌بندی‌ها

مدرسه در بخش‌های مختلف با تزئینات گوناگون آراسته شده است:

• ورودی جنوبی: گچ‌بری‌ها، کاربندی‌ها و مقرنس‌کاری‌های ظریف همراه با کتیبه‌ای خوش‌نویسی‌شده.
• ورودی غربی: قاب‌بندی‌های مستطیل و شبکه‌های چوبی منظم.
• هشتی: رسمی‌بندی سقف و طاق‌نماهای پیرامونی چشمگیر.
• دالان‌ها: طاقچه‌ها و تزئینات گلویی در جداره‌ها.
• حجره‌ها و زمستان‌نشین: طاق‌نماها، قوس‌های جناغی و نقش‌مایه‌های هندسی.
• تالار اصلی: رسمی‌بندی‌ها، گوشواره‌ها و قاب‌های متنوع گچی.

دیگر بناهای تاریخی پیرامون مدرسه شوکتیه

تماشای مدرسه شوکتیه تنها به خود این ساختمان محدود نمی‌شود؛ زیرا در اطراف آن، بناهای تاریخی دیگری نیز از دوره قاجار باقی مانده‌اند که در کنار مدرسه، کالبد بافت تاریخی بیرجند را کامل می‌کنند.

آشنایی با بنای خواجه خضر

در روبه‌روی مدرسه شوکتیه، بنای تاریخی خواجه خضر قرار گرفته است؛ عمارتی متعلق به دوره قاجار که هم‌زمان نقش مسجد و آرامگاه را ایفا می‌کرده است. ویژگی مهم این بنا، پلان تک‌ایوانی و تزئینات آجری همراه با رسمی‌بندی‌های ظریف ایوان است که جلوه‌ای چشمگیر به آن بخشیده‌اند.

گرمابه تاریخی نسترن

کمی دورتر از مدرسه، گرمابه نسترن دیده می‌شود. این حمام قدیمی که ریشه آن به دوره قاجار بازمی‌گردد، نمونه‌ای از فضاهای عمومی سنتی بیرجند است و یادآور جایگاه مهم حمام‌های تاریخی در زندگی اجتماعی ایرانیان به شمار می‌آید.

کارکرد کنونی مدرسه شوکتیه بیرجند

مدرسه شوکتیه بیرجند امروزه تنها یک بنای تاریخیِ صرف نیست، بلکه همچنان نقشی فعال در بافت اجتماعی و مذهبی شهر دارد. این ساختمان در ماه‌های محرم و صفر و دیگر مناسبت‌های مذهبی، به‌عنوان حسینیه مورد استفاده قرار می‌گیرد و محل برگزاری مراسم سنتی و آیینی مردم بیرجند است.

بخشی دیگر از فضا نیز به موزه اختصاص یافته و در آن، تصاویر و اسناد قدیمی مرتبط با مدرسه و آموزش نوین در منطقه به نمایش گذاشته شده است. همین کاربری دوگانه باعث شده مدرسه شوکتیه فضایی پویا و زنده باقی بماند؛ جایی که گذشته و حال در کنار هم جریان دارند و گردشگران ضمن بازدید، با تاریخ و فرهنگ بیرجند بیشتر آشنا می‌شوند.

سایر بناهای دیدنی و تاریخی بیرجند

بازدید از مدرسه شوکتیه تنها بخشی از سفر شما به بیرجند است. در نزدیکی این بنا، جاذبه‌های مهم دیگری همچون باغ اکبریه، ارگ کلاه‌فرنگی و مجموعه‌ای از عمارت‌ها و بناهای قاجاری قرار دارند که هر یک گوشه‌ای از تاریخ و هویت این شهر کویری را بازگو می‌کنند. در وب‌سایت «دستی بر ایران» می‌توانید اطلاعات بیشتری درباره این آثار به دست آورید و برنامه سفر خود را کامل‌تر و پربارتر تنظیم کنید.